Scheiden voor de Kerk

De kerkelijke rechtbank houdt zich bezig met verzoeken tot nietigverklaring van een huwelijk. Zij wordt voorgezeten door een officiaal.
Het huwelijk is een louter burgerlijke aangelegenheid en de kerkelijke rechtbanken hebben dus geen enkele bevoegdheid mbt het burgerlijk huwelijk.
Katholieke gelovigen gaan naast een burgerlijk huwelijk veelal een huwelijk voor de kerk aan. Dit is een verbintenis voor de geloofsgemeenschap, door de katholieke geloofsleer sacrament geheten. Dit kerkelijk huwelijk kan evenwel niet aangegaan worden zonder een voorafgaand burgerlijk huwelijk.
Wat God verbonden heeft, zal volgens de katholieke geloofsleer niet door de mens gescheiden worden. Een kerkelijke echtscheiding is dus onmogelijk. Wie burgerlijk gescheiden is en reeds voorheen kerkelijk getrouwd zou dus niet meer met zijn nieuwe partner voor de kerk huwen. Hier volgt een synthese van het interview dat Kerk en Leven met deze priester had.
Maar de kerk is wel bereid de vraag te stellen of het oorspronkelijk kerkelijk huwelijk wel geldig werd afgesloten. En wat niet geldig werd afgesloten kan door de kerk nietig worden verklaard en heeft volgens de kerk nooit bestaan.

Lees het hele artikel op de website van Advocatenkantoor Elfri De Neve

Adelin Vanmarsenille (ret. '47-'48) is officiaal d.w.z. voorzitter van de kerkelijke rechtbank van ons bisdom (Hasselt). Deze rechtbank houdt zich bezig met verzoeken tot nietigverklaring van een huwelijk. Hier volgt een synthese van het interview dat Kerk en Leven met deze priester had.
De laatste jaren daalde het aantal uitspraken van onze diocesane rechtbank van + 35 tot + 25 per jaar. Een normale evolutie gezien het dalende aantal kerkelijke huwelijken. Meestal gaat het om personen die kerkelijk gehuwd en burgerlijk gescheiden zijn en die verlangen dat een nieuw burgerlijk huwelijk kerkelijk wordt bezegeld. In zulke gevallen kan door de rechtbank worden onderzocht of het eerder kerkelijk huwelijk rechtsgeldig werd gesloten.
Na bewijs kan dit leiden tot een nietigverklaring. Elk geldig gesloten huwelijk wordt door onze Kerk in principe immers als onverbreekbaar beschouwd.
Het huwelijk tussen gedoopten is onverbreekbaar omdat het verwijst naar de band tussen Christus en de Kerk, die onverbreekbaar is.
De dienst van een kerkelijke rechtbank wordt echter ook om andere redenen ingeroepen:
"Na een mislukt huwelijk dat vaak veel strijd, leed en vernedering met zich bracht, wil men zich, innerlijk, van het gebeurde bevrijden en met een schone lei de toekomst tegemoet zien. Duidelijkheid over het niet (meer) bestaan van een kerkelijke binding speelt hierbij een belangrijke rol: niet het burgerlijk maar juist het kerkelijk huwelijk heeft hem of haar geraakt en getekend: daar lag ook hun engagement en hun binding", aldus de officiaal.
Er dient echter onderscheid gemaakt tussen een echtscheiding en een nietigverklaring. Van de burgerlijke rechter kan worden bekomen dat de tot op heden bestaande burgerlijke band wordt verbroken.
De kerkelijke rechter heeft een volstrekt andere taak: hij behandelt namelijk hoofdzakelijk nietigheidszaken, m.a.w. hij gaat na of het huwelijk destijds al dan niet geldig wordt afgesloten.
De eerste doelstelling van een kerkelijk huwelijksproces is immers orde op zaken te stellen binnen de kerkgemeenschap, de onduidelijkheid omtrent de geldigheid, het bestaan van een (meestal sacramenteel) huwelijk opheffen : d.m.v. het proces wordt daarover duidelijkheid en rust tot stand gebracht.
Volgens het kerkelijk huwelijksrecht worden huwelijken ongeldig gesloten:
1. ten gevolge van een kerkelijk huwelijksbeletsel ;
2. wegens een gebrek in de kerkelijke vorm (bijvoorbeeld door afwezigheid van getuigen) ;
3. uit oorzaak van consensusgebreken, namelijk gebreken in de huwelijkstoestemming van ten minste één van de partijen.
Kerkelijke huwelijksprocessen behandelen hoofdzakelijk consensusgebreken. Dit houdt verband met de visie van onze Kerk op het huwelijk. Volgens deze visie komt het huwelijk precies door de consensus tot stand of, zoals Vaticanum II het uitdrukt, "door het onherroepelijk persoonlijk jawoord".
Wanneer twee gedoopte partners hun jawoord geven, komt gelijktijdig ook het sacrament tot stand.
Het jawoord is niet zomaar een verbintenis:
Het is van zeer diep persoonlijke aard : een ja vanuit de eigen persoon aan de persoon van de partner : "een wederzijds geven en ontvangen", zoals het huidige Kerkelijke Wetboek het formuleert.
Consensusgebreken volgens het Kerkelijk Recht
Die kunnen bondig als volgt worden samengevat:
- Wanneer iemand zonder meesterschap over zichzelf of zonder een minimaal besef van wat een huwelijk inhoudt, zijn of haar jawoord geeft, dan is dat jawoord niet geldig gegeven. - In zulke gevallen spreekt men van "onbekwaamheid", (vb. verslaving, gestoordheid, ernstig gebrek aan maturiteit, enz.)
- Soms gaat het ook over hectische omstandigheden, waarin het jawoord tot stand kwam of over ernstig en buitenmatig twijfelen over het "ja".
- Onbekwaamheid kan anderzijds betrekking hebben op de mogelijkheid om de algehele levensgemeenschap te realiseren. In vele gevallen gaat het hier om de onbekwaamheid om een minimum aan interpersoonlijke relatie op te bouwen.
- Wanneer iemand, wellicht niet onbekwaam in bovenvermelde zin, zich in feit niet wil verplichten tot een algehele levensgemeenschap die een onverbreekbare band, huwelijkstrouw en openheid op kinderzegen impliceert. Hij of zij spreekt uitwendig zijn jawoord uit maar wil in feite iets anders. In zulke gevallen spreekt men van "simulatie" : ofwel blijkt uit iemands uitlatingen en gedrag dat hij gewoon niet gehuwd wil zijn, b.v. Het vrijgezellenleven wordt nagenoeg onverminderd verder gezet, ofwel wil hij of zij weliswaar een huwelijk maar naar zijn of haar maat en smaak, bijvoorbeeld zonder huwelijkstrouw of zonder openheid op kinderzegen, ondanks de eventuele kinderwens van de partner.
- Er zijn situaties waarin iemand na verloop van tijd in de partner diep werd teleurgesteld, al of niet door bedrog door deze laatste : b.v. hij of zij was niet op de hoogte van een strafrechterlijk of immoreel verleden van de partner, van diens (besmettelijke) ziekte, van banden met een andere vrouw of man. Juist omwille van de visie van de Kerk op het huwelijk als een bewuste keuze voor elkaars persoon en persoonlijkheid, kan in zulke gevallen een huwelijk worden vernietigd, mits het bewijs dat aan de wettelijke voorwaarden is voldaan.
- Tenslotte zijn er gevallen van dwang : iemand zwicht voor een dreiging met, bijvoorbeeld, onterving, zelfmoord, verstoting.

De procedure
Elk ingediend verzoekschrift dat voldoende elementen bevat wordt door de rechtbank aanvaard. De partijen worden in kennis gesteld en krijgen de mogelijkheid antwoorden te geven. Na een wachttijd volgen de verhoren van partijen en getuigen.
Wanneer de uitspraak van het rechtscollege (van drie rechters) de nietigheid van het huwelijk vaststelt, dient het dossier verzonden aan de rechtbank van tweede instantie te Antwerpen. Pas na twee conforme uitspraken krijgt de zaak haar beslag en kan er een nieuw kerkelijk huwelijk plaats hebben. Tegen de uitspraak van eerste instantie is telkens beroep mogelijk.
Het onderzoek naar de al dan niet geldigheid van een huwelijk is een delicate en vaak ingewikkelde vraag. Dit vraagt natuurlijk tijd. Toch wordt er over gewaakt dat het proces geen nutteloze vertraging oploopt.
De meeste dossiers worden in beide instanties binnen een jaar afgehandeld, soms in kortere tijd. Wanneer bij twee niet-conforme uitspraken in eerste en tweede instantie, in geval van beroep een derde instantie moet optreden, bedraagt het totale verloop gemakkelijk een paar jaren.

Drempels
Momenteel kost de procedure in ons bisdom (Hasselt) 20.000 BEF - nu 496 euro. Bijkomende kosten (vertalingen, expertises) worden niet op de partijen verhaald. De kosten mogen nooit een hinderpaal vormen. Bij financiële moeilijkheden - wat bij echtscheidingen nogal eens het geval is - wordt er vermindering of kwijtschelding toegestaan.
Mensen worden echter eerder afgeschrikt door het feit dat zij in het raam van een rechtsgeding intieme en persoonlijke zijden van hun leven ter sprake brengen.
Anderzijds maken we geregeld mee dat een kerkelijk proces positief en helend kan werken, mits een zorgvuldige procesvoering, een ernstig zoeken naar waarheid en rechtvaardigheid, begrip en eerbied voor menselijke gevoelens, een gelovige houding die de partijen met de leden van de rechtbank delen.

Guy Vandersmissen

(Uit: Schakels, blad van de oud-leerlingenverenigingen van het Aangenomen College en het Kleinseminarie van St.-Truiden - Jg. 17 - nr. 1 - Schooljaar 1999-2000 - blz. 5-6)

Voor ongelovigen en voor gelovigen is de recente pauselijke expertise over huwelijksgeluk en echtscheiding opnieuw een aanleiding om de geloofwaardigheid van de officiële Kerk in twijfel te trekken. De kerkelijke en burgerlijke advocaten moeten afzien van het pleiten in echtscheidingszaken, vindt de paus. Claude Vandevoorde probeert ons in te leiden in de logica van het kerkelijk denken.

Vandevoorde (29) is pastoraal verantwoordelijke voor de Interdiocesane Dienst voor Gezinspastoraal. Deze dienst reikt aan de Vlaamse bisdommen visie en ondersteuning aan rond gezinsthema's.

Vandevoorde schetst eerst het kader waarbinnen hij naar een haalbare pastorale vertaling van Roomse richtlijnen zoekt: de christelijke kerken vertrekken van de idee van de onverbreekbaarheid van het huwelijk. Dat is een ideaal dat zich spiegelt aan de trouw van Christus. Mensen die voor de Kerk huwen, worden uitgenodigd daar intensief aan te werken. Dat wil niet zeggen dat de Kerk geen begrip heeft voor situaties waarin het onmogelijk is geworden om nog aan dit ideaal te werken.

-- Wat zijn de officiële kerkelijke richtlijnen hierbij?

De richtlijnen rond het gezinsleven heeft de paus in 1981 neergeschreven in zijn apostolische brief Familiaris Consortio. In de rubriek echtscheiding en hertrouw stelt hij dat gelovige paren in moeilijkheden alle middelen moeten aanwenden om hun relatie te herstellen. Het ideaal van trouw, duurzaamheid en exclusiviteit blijft voorop staan. Een echtscheiding is alleen een goede oplossing als alle andere mogelijkheden uitgeput zijn.

-- Hoe gaat de Kerk om met gescheiden leden?

Dat mensen na een scheiding uitgesloten worden van de sacramenten, vooral dan de communie, is een misverstand. De Kerk begrijpt dat relaties ondanks goede wil toch kunnen mislukken, en dat is een belangrijke boodschap. De vraag of je voldoende hebt gedaan om de relatie te redden en of je de gezinsverplichtingen nog goed opneemt, is volgens de Kerk evengoed een zaak van het persoonlijk geweten. Hierbij raadt ze een gesprek met een geestelijke begeleider aan.

-- Geen uitsluiting tot de sacramenten, maar wel tot een tweede sacramenteel huwelijk?

Omdat het kerkelijk huwelijk onverbrekelijk is, kan er geen tweede huwelijk zijn. Dat heeft een existentiële waarde. Iets zeer waardevol en uniek is toch niet op dezelfde wijze herhaalbaar? Het is niet omdat wij mensen in een gebroken relatie willen opvangen en begeleiden, dat we het ideaal van onverbreekbaarheid en trouw niet meer vooropstellen.

-- Hoe gaat de Kerk dan om met burgerlijke hertrouw?

Omdat burgerlijk hertrouwden voor Rome zogezegd in zonde leven, worden zij wel uitgesloten van communie, biecht en ziekenzalving. Tenzij ze de nieuwe relatie verbreken of, door kinderen bijvoorbeeld, bereid zijn als broer en zus samen te leven. Zoiets komt natuurlijk onwezenlijk over. Onze dienst kan hierin dan ook niet helemaal volgen. Wij vinden het noodzakelijk dat we tonen dat ook hertrouwden erbij horen. Uit respect voor het ideaal stellen we dat een tweede sacramenteel huwelijk niet kan, maar de andere sacramenten moeten toegankelijk zijn.

Maar dan is er nog een belangrijke vraag: ben ik bereid de nieuwe relatie gelovig te beleven? Daarbij vinden wij het zinvol tegemoet te komen aan de vraag om een nieuwe relatie liturgisch te ondersteunen. Gelovige en kerkbetrokken mensen willen vaak een teken dat de Kerk hen steunt in het nieuwe engagement. We noemen dit een gebedsviering, waarin geen eucharistie, communie of zegening van ringen plaatsvindt. Onze visie is dat dit een sober gebeuren is, dat niet plaatsvindt op dezelfde dag dan de burgerlijke trouw, en waarmee men niet te sterk naar buiten treedt.

-- Dat klinkt zeer betuttelend.

De verantwoordelijkheid voor dit gebeuren ligt bij het paar en de plaatselijke priester. De soberheid is nodig om al te grote verwarring met een sacramenteel huwelijk te vermijden. We merken dat mensen die uit een authentiek geloof deze viering aanvragen, dit begrijpen. We richten ons in eerste instantie tot wie uit een gelovige grondhouding opnieuw burgerlijk huwt, tot mensen voor wie het huwelijk een levenslang engagement blijft. Voor sommigen zou een tweede sacramenteel huwelijk hieraan afbreuk doen. Trouwens, is het ideaal van levenslang samen zijn niet in elke mens ingebakken?

-- Gaat de seriële monogamie niet uit van het idee 'tot zolang het duurt'?

In deze tijd is een bepaalde terughoudendheid bij het huwelijk normaal, maar dat neemt volgens mij het verlangen naar 'tot de dood ons scheidt' niet weg. Opnieuw: we geven het ideaal niet op.

-- Is dat ook de achterliggende visie als de paus advocaten afraadt echtscheidingen te pleiten?

Als gelovigen vinden dat er op het moment van de huwelijkssluiting fundamentele bezwaren waren, kunnen zij bij de kerkelijke rechtbanken een aanvraag tot nietigverklaring van het huwelijk aanvragen. De voorwaarden hiertoe zijn duidelijk omschreven.

Wie een nietigverklaring geweigerd wordt, kan bij de Rota, het hoogste kerkelijk gerechtshof, in beroep gaan. Het was aan deze Rota dat de pauselijke toespraak gericht was. Het ging meer om een jaarlijkse traditie dan om een belangrijke boodschap aan de wereld. Ook wij hebben het hier moeilijk mee. Mensen die gewetensvol scheiden, hebben het volste recht op bijstand.

-- Dat het niet voor de wereld bedoeld was, praat de uitspraak van de paus goed?

Waarschijnlijk heeft hij daarmee mensen gekwetst. En er is kritiek, omdat hij zijn uitspraak ook tot burgerlijke advocaten gericht heeft. De taal van Rome is vaak te weinig genuanceerd. En omdat de vertalingen vaak te lang op zich laten wachten, is het moeilijk om als pastorale dienst gepast te reageren. Maar er zijn ook de media die uitspraken graag uit de context halen. Wij nuanceren de onbegrijpelijke vingerwijzing naar advocaten als een uitnodiging om niet uit winstbejag blindelings tot echtscheidingsprocedures over te gaan.

· Folders: Nietigverklaring kerkelijk huwelijk, Naar een pastoraal met echtgescheidenen, Echtscheiding en hertrouw, een pastoraal-theologische visie; bij de Interdiocesane Dienst voor Gezinspastoraal, Reep 1, 9000 Gent, 09-267.22.47.

VDB G

27/02/2002

Commentaar bij dit artikel

Hier krijgt een kerkelijke vertegenwoordiger, VDB G, (in feite : een stafmedewerker van de Interdiocesane Dienst voor Gezinspastoraal) een forum om genuanceerd dubbelzijdig de houding weer te geven van de Katholieke Kerk tegenover echtscheiding en haar omgaan met gelovige mensen die een echtscheiding doormaken. Strakke principes worden hier geplaatst tegenover een pragmatische menslievende aanvaarding van personen die een bijzonder moeilijke levensperiode doorworstelen. Het huwelijk blijft onverbrekelijk, een nieuw kerkelijk huwelijk is niet acceptabel - wel een sobere gebedviering om een nieuwe relatie te bezegelen, te communie gaan blijft toegelaten. Een staaltje van de logica van het kerkelijk denken of van klerikale filisterij ? Wie de tekst leest, vorme zijn eigen oordeel.

G.D.

Reactie bij het artikel en de commentaar

Dag,

Eerder toevallig kom ik op jullie site. Onder de link: echtscheiding en kerk, lees ik het bovenstaande artikel en de cursief afgedrukte commentaar. Voor alle duideljkheid: VDB G is allerminst een "officiële kerkelijke vertegenwoordiger". Hij is enkel stafmedewerker van de Interdiocesane Dienst voor Gezinspastoraal (IDGP) en zelfs daar is hij geen woordvoerder. Deze dienst is geen beleidsorgaan van de Vlaamse Kerk. Het is wel een pastorale dienst. Dat betekent dat IDGP geen beleidsrichtlijnen uitvaardigt.

De Vlaamse Kerk heeft als beleidsorgaan de bisschoppenconferentie, met als woorvoerder en perschef: Toon Osaer.

IDGP werkt op de soms smalle lijn "tussen Rome en Leven "m.a.w. op de lijn, en soms de spanning, tussen officiële leer en de zorg voor mensen. Wat IDGP doet kan je vinden op www.gezinspastoraal.be.

Als je artikels en commentaar op deze artikels op het web brengt is het minste wat je verwacht dat de informatie correct is. Aanpassen dus !

Desiré Annaert,
Dagelijks bureau IDGP