Educatief burgerleerproject herinneringseducatie, studie- en inleefreis naar Auschwitz

In het spoor van Transport XX

Toelichting bij het oude Jodenperron in Birkenau (april 2016)

Tijdens de Tweede Wereldoorlog heeft de Belgische bevolking een grote inspanning gedaan om Joodse migranten die op de vlucht waren voor het anti-semitisme hulp te bieden. Van alle geregistreerde Joden in België zijn er 55 % uit de handen van de nazi’s gebleven. Veel Belgische burgers hebben toen vluchtelingen opgenomen en laten onderduiken. De betrokkenheid van de burgers had echter nog veel groter kunnen zijn als ze echt goed geweten hadden wat er toen politiek – maatschappelijk in de wereld gebeurde.

We worden vandaag geconfronteerd met wereldwijde conflicten waarbij mensen elkaar vermoorden, verjagen, beroven en verkrachten omwille van religie, nationaliteit of ideologie. Oorlog, intolerantie en uitbuiting zijn van alle tijden. Dit gebeurde ook in het verleden. Mensen ontvluchten nu eenmaal broeihaarden van onveiligheid, geweld en onvrijheid. Het doorgronden van de redenen voor al dit geweld en deze migraties veronderstelt historische kennis. De vluchtelingencrisis en het bloedvergieten aangericht door het Islamitisch Kalifaat zijn hedendaagse conflicten die dikwijls hun wortels hebben in een verre geschiedenis. Zo grijpt Islamitische staat terug naar de begintijd van de Islam.

De aanslagen in het Westen raken onze democratische waarden in het hart. Onze democratie en onze rechtstaat staan onder druk door de terreuraanslagen, de vluchtelingencrisis en de groeiende verrechtsing en radicalisering binnen onze westerse samenleving. Het dwingt ons om na te denken over de betekenis van onze burgerlijke vrijheden. Wij mogen niet aanvaarden dat onze rechten en vrijheden op de helling komen. Zo is bijvoorbeeld het recht op vrije meningsuiting een belangrijk recht. Alhoewel: dit geeft ons niet het recht mensen, religies of organisaties botweg te beledigen.

De naties en de internationale instellingen kunnen moeizaam een coherent beleid ontwikkelen. Van buitenaf ondermijnt haat onze democratische samenlevingen. Van binnenin knagen angst en onzekerheid aan het open karakter ervan. Kinderen stellen rake vragen over hun toekomst. Ouderen worden angstiger en vallen terug op traditionele denkkaders. Het verplicht ons na te denken over schuld en rechtvaardigheid.

Bij de opkomst van het nazisme waren het nagenoeg dezelfde barbaarse mechanismen die een geweldspiraal op gang brachten tegen de Joodse bevolking. Discriminatie, rassenhaat en anti-semitisme waren de triggers die Jodenvervolging en de holocaust mogelijk hebben gemaakt. Vandaag staat het vernietigingskamp Auschwitz daarvoor symbool. Dit is een blijvende schandvlek op onze Europese geschiedenis.

Scholen en leerkrachten moeten geweld, extremisme, onverdraagzaamheid, antisemitisme maar ook islamofobie historisch-maatschappelijk kunnen kaderen. Voor studenten van de lerarenopleidingen is het van groot belang dat ze leren adequate antwoorden te geven op actuele maatschappelijke problemen (bv.Wat met het asielrecht bij grote vluchtelingenstromen? Hoe omgaan met terrorisme-dreiging? Is het sluiten van grenzen een oplossing voor de vluchtelingencrisis, Welke democratische waarden willen wij verdedigen tegenover vluchtelingen? Hoe omgaan met culturele verschillen? Is vrijheid van meningsuiting onbegrensd?...).

Scholen die een inleefreis naar Auschwitz plannen, kunnen zich engageren tot het volgen van een geïntegreerd “Burgerleertraject” waarbij we de nadruk leggen op de geschiedenis van de Holocaust om die in te bedden in de ruimere context van de mensenrechten. Kennis over schendingen van de mensenrechten van vandaag én uit het verleden zijn cruciaal om bij studenten actief respect, burgerzin en democratische weerbaarheid te kunnen ontwikkelen. Herinneringseducatie kan ons hierbij de tools geven om de huidige maatschappelijk-politieke crisissen te kunnen kaderen. Hier begint de rol van herinneringseducatie. Herinneringseducatie omhelst drie evenwaardige doelstellingen: kennis & inzicht, empathie & betrokkenheid en reflectie & actie.

Kennis en inzicht

Belangrijk is dat mensen inzicht krijgen in een specifieke historische context die beïnvloed is door economische, politieke, sociale en culturele factoren. Nog belangrijker dan het opdoen van kennis over historische feiten, is het leren ontdekken van de mechanismen die aan de grondslag liggen van de historische gebeurtenissen: vooroordelen, propaganda, xenofobie, ontmenselijking, uitsluiting, extremisme, .... Zo herkent men gelijkenissen, verschillen en andere verbanden met mechanismen uit de actuele samenleving.

Empathie & betrokkenheid

Empathie is minstens even belangrijk als kennis van het verleden. Herinneringseducatie vraagt inlevingsvermogen of de kunde of vaardigheid om je in te leven in de gevoelens van anderen. Er wordt verwacht dat we dit ontwikkelen, zowel met de slachtoffers als met de omstanders en de daders.

Tijdens de reis van UCLL in april 2016 heeft een studente zich heel apart en creatief ingeleefd in de daderfiguur van Dr. Carl Clauberg. Haar onverwachte en strenge getuigenis uitgesproken aan het medisch experimenteerblok (blok 10) van het hoofdkamp Auschwitz ging als volgt:

“Jullie hebben mijn naam al enkele keren horen vallen. Mijn naam is Dokter Carl Clauberg, maar ik verdien het niet om een naam te hebben of om als mens beschouwd te worden. In blok 10 op het basiskamp van Auschwitz heb ik honderden vrouwelijke Joden hun leven verwoest door de vreselijkste experimenten op ze uit te voeren. Ik deed onderzoek naar vlektyfus, sterilisatie door bestraling en kunstmatige bevruchting. Net zoals beesten op hun prooi vliegen, stukje bij stukje een hap nemen en ze langzaamaan hun leven ontnemen. Zo gingen we aan de slag zonder enige spijt of emotie. Na de oorlog kwam mijn ‘verdiende’ maar nog steeds zeer milde straf en werd ik veroordeeld tot 25 jaar cel. Uiteindelijk stierf ik vredig in een cel, door een hartinfarct. Iets wat ik al mijn slachtoffers niet heb gegund. Ze zeggen wel: spijt komt altijd te laat, maar spijt komt soms ook helemaal niet.”

In dit burgerleerproject verlangen we ook dat studenten zich inleven en zich informeren over herinneringsplaatsen (lieux de mémoire) van de Jodenververvolging. Het zijn geografische knooppunten zoals Erfurt - Buchenwald, Krakau, Auschwitz…. waarrond herinneringen zich kunnen uitkristalliseren en waar wij rechtstreeks in verbinding kunnen komen met het verleden van de Joden.

Hoofdkamp Auschwitz, aan de dodenmuur, neerlegging van een bloemstuk door de studenten van UCLL (Hasselt –Leuven) ter nagedachtenis van alle Joodse slachtoffers én Belgische politieke gevangenen die daar geëxecuteerd werden. (april 2016)

De ‘lieux de mémoire’ zijn niet alleen plaatsen om te bezoeken en betekenis te geven maar in belangrijke mate ook locaties om cruciale gebeurtenissen uit het verleden te herdenken en ons collectieve geheugen te stimuleren.

Reflectie en actie

Door reflectie op de bestudeerde mechanismen kunnen we de geschiedenis overstijgen. De centrale vragen worden dan: ‘Zijn deze mechanismes ook in de huidige maatschappij terug te vinden?’, ‘Waar kunnen die mechanismes vandaag toe leiden?’ De vraag ‘Wat kan ik concreet met mijn inzichten aanvangen?’ doet beroep op hoe ik mij betrokken voel. Het is ook het einddoel van herinneringseducatie om individueel of collectief in actie te komen bij onrecht of respectloosheid. Het kader van de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens is hierbij de maatstaf.

Burgerleerproject

Dit burgerleerproject is een leertraject over verschillende dagen en omvat bezoeken aan herinneringsplaatsen, vormingsmomenten en een inleefreis van 5 dagen naar Auschwitz. Twee bezoeken met vorming worden gepland voor de reis resp. in het Museum Kazerne Dossin en het Fort van Breendonk. Telkens wordt naast een rondleiding een vormingsmoment voorzien. Zo geeft de Auschwitzstichting inzicht in de historische context van het concentratiekamp Auschwitz. Met Kazerne Dossin gaan we via “Een Duivelse Transitie” op zoek naar mechanismen van collectief geweld vroeger en nu.

De opgedane historische kennis wordt verwerkt in een studie-en inleefreis naar Auschwitz. Van iedere student verlangen we dat hij/zij zich inleeft in een ‘karakter’ van één dader of één slachtoffer. We volgen elke dader en slachtoffer gedurende de reis van Mechelen/Breendonk tot Auschwitz. Op bepaalde plaatsen (lieux de mémoire) zullen door de studenten deze “karakters” door een getuigenis, een foto, een levensbeschrijving…. terug tot “leven” gebracht worden. Een Auschwitzreis wordt daardoor een zeer directe , concrete 'inlevings-en belevingsreis'.

Op de terugreis (5^de dag) leggen we de link met het geweld, het antisemitisme en de islamofobie (een ongefundeerde, irrationele angst voor de islam en moslims) van vandaag. Er kan in samenwerking met Duitse hogescholen (of de Berlijnse Humbolduniversität) een “burgerleerproject democratie ” rond die thema’s worden afgesproken. Na een kort bezoek aan het Holocaust Monument: Denkmal für der Ermordeten Juden Europas antisemitisme en het Dokumentationszentrum Topographie des Terrors in Berlijn komen we samen met de Duitse collega’s (in het museum of de school) en debatteren we in themagroepen over radicalisering, extremisme, antisemitisme, negationisme, geweld, islamofobie, vluchtelingen, asielzoekers, Pegida-beweging….

Denkmal für der Ermordeten Juden Europas antisemitisme (april 2016)

Tijdens een “herinneringsdag” op school wordt de inleefreis door de studenten verwerkt. Er zijn gastcolleges Leerschool democratie mogelijk (bv. ” Tocqueville. De profeet van de democratie” Professor Patrick Stouthuysen - Academisch directeur faculteit ES Vrije Universiteit Brussel; “Mensen willen meer zijn dan kiezers” Socioloog Luc Huyse - emeritus hoogleraar Katholieke Universiteit Leuven).

Studenten krijgen de gelegenheid kennis te maken met educatieve materialen voor herinneringseducatie. Hoe kunnen we maatschappelijke thema’s zoals pesten, geweld, democratie, mensenrechten, antisemitisme en islamofobie educatief aan bod brengen in de klas.

Over de verlopen Auschwitzreis wordt een “verhalenboek” gemaakt en voorgesteld. De herinneringsdag wordt afgesloten met een ouderavond waar de ouders op een creatieve manier geïnformeerd worden over het burgerleerproject.

SAMENVATTING PROGRAMMA

A. Voorbereiding

1. Bezoek aan het monument van Transport XX in Boortmeerbeek en achtergrondinformatie over dit transport via een powerpointpresentatie in de raadszaal van de gemeente Boortmeerbeek

2. Bezoek aan het Nationaal Gedenkteken van het Fort van Breendonk en vorming over de “Historische context van het concentratiekamp Auschwitz” (Auschwitzstichting)

3. Bezoek aan het museum Kazerne Dossin met eraan gekoppeld de presentatie “Op zoek naar mechanismen van collectief geweld” over hoe heel gewone mensen in staat zijn om in conflictsituaties onmenselijk kwaad met buitengewoon geweld te plegen. (“Een Duivelse Transitie”)

4. Keuze van een karakter - personage (slachtoffer én dader) en opzoeken van informatie op internet/boeken/documentatiecentrum Auschwitzstichting - Kazerne Dossin….

5.Opmaken van een karakterfiche

B. Auschwitzreis

Dag 1. België – Erfurt - Auschwitz:

Vertrek in de vroege ochtend. Tussenstop in Erfurt. Bezoek aan het Museum “Erinnerungsort Topf und Söhne” (J.A. Topf und Söhne was een bedrijf dat tijdens de Tweede Wereldoorlog crematoria bouwde in Auschwitz-Birkenau en andere vernietigingskampen).

Aankomst aan het hotel in Auschwitz tegen de avond.

Dag 2. Birkenau – Auschwitz

Voormiddag

-het oude Jodenplatform (perron)

-bezoek aan de Birkenau-site

Namiddag

bezoek aan het hoofdkamp Auschwitz I

Avond - in het hotel: moment van groepsbezinning

Dag 3. Auschwitz – Krakau

Voormiddag:

-Site Płaszów

Płaszów was van 1941 tot 1945 een naziconcentratiekamp nabij Krakau. Het werkkamp werd in december 1941 in gebruik genomen en stond onder de leiding van de Weense SS-commandant Amon Göth. Een deel van Steven Spielbergs film Schindler’s list (1993) speelde zich af in Płaszów.

-bezoek aan Schindlers factory

Namiddag: de Joodse wijk Kazimierz met het Museum van de Joodse geschiedenis, het Koninklijke Kasteel Wawel en de oude stad met het Joodse kerkhof.

Dag 4. Auschwitz – Wroclaw – Berlijn

-vertrek uit Auschwitz

-geleid bezoek aan de cultuurstad Wroclaw (het Piaskowa-eiland en Ostrów Tumski met de kathedraal, het markplein en dertiende eeuwse Ratusz, Elisabethkirche, monument Dietrich Bonhoeffer ….)

-mogelijkheid tot bezoek aan het Panorama van Racławice. Het is een gigantisch cirkelvormig schilderwerk met een lengte van 120 meter en een hoogte van 15 meter en stelt de slag bij Racławice voor waarbij de Polen de Russen wisten te verslaan.

- Kabouters van Wrocław, symbool van de actiegroep „Oranje Alternatief“. Het is een artistieke beweging die zich in de jaren 1980 afzette tegen het communistische regime. Er zijn ruim tweehonderd kabouterbeelden geplaatst bij de meest uiteenlopende gebouwen.

-Vertrek naar Berlijn

Dag 5. Berlijn - België

Berlijn

- het Holocaust Monument: “Denkmal für der Ermordeten Juden Europas“

-Topography of Terror (Gestapo-museum) Niederkirchnerstraße 8, 10963 Berlin

-Contact met Duitse studenten geschiedenis van de Humbolduniversiteit: groepsdiscussie over mensenrechten, vrije meningsuiting, radicalisering, extremisme, terrorisme, vluchtelingen, islamofobie…..

-Geleid themabezoek door een student aan de stad Berlijn (thema: achitectuur & communisme–Gids Dario Prati)

-Terugkeer naar België in de loop van de vooravond.

C. Verwerking

Herinneringsdag in de school met volgende mogelijke activiteiten:

1. Gastcollege Leerschool democratie

” Tocqueville. De profeet van de democratie” Professor Patrick Stouthuysen - Academisch directeur faculteit ES Vrije Universiteit Brussel.

“Mensen willen meer zijn dan kiezers” Socioloog Luc Huyse - emeritus hoogleraar Katholieke Universiteit Leuven

2. Werksessies rond pesten, geweld, democratie, mensenrechten, antisemitisme, islamofobie.

3. Voorstelling van het verhalenboek. Elke student maakt na de Auschwitzreis een korte tekst/beeldverhaal...over zijn karakter (max. 7 pagina’s). Alle verhalen worden gebundeld in een verhalenboek.

4. Verslag over de Auschwitzreis (reflexie, discussie, gedachtenuitwisseling) tussen studenten – leerkrachten - begeleiders.

5. Voorstelling burgerleerproject aan de ouders.

Bronnen:

*Artikel ‘Een man, een gebouw’ Marjan Verplancke en Patricia Brigou (https://www.kazernedossin.eu/NL/In-Groep/Educatief-materiaal/)

*Marc Michiels, auteur: Het XXste transport naar Auschwitz, (Manteau 2012)

*Foto’s van inleefreis UCLL lerarenopleiding Hasselt – Leuven – april 2016

Websites

https://www.kazernedossin.eu/NL/

http://www.auschwitz.be/

http://users.telenet.be/holocaust.bmb/

http://herinneringseducatie.be/

http://www.npogeschiedenis.nl/speler.WO_NTR_775732.html

http://www.openculture.com/2015/02/auschwitz-captured-in-haunting-drone-footage.html

https://www.facebook.com/USCSFI

http://www.nizkor.org/

http://fcit.usf.edu/holocaust/timeline/timeline.htm

http://www.holocaust-history.org/