Hermes in uitbreiding

Jos Martens

De fenomenale James Cook

James Cook door Nathaniel Dance in 1776, het jaar waarin Cook uitzeilde voor zijn laatste reis. (Londen, National Maritime Museum.)

Cook had op zijn eerste reis naar Tahiti (1768-1771) geen Harrison-scheepsklok bij. Officieel was zijn opdracht: een Venusovergang te observeren - dat wil zeggen de doorgang van Venus tussen zon en aarde op 3 juni 1769. Venusdoorgangen komen in paren voor, met acht jaar tussenpauze, maar slechts één paar per eeuw - de vorige was in 1761.

(In de 21ste eeuw vindt er een Venusovergang plaats op 8 juni 2004, voor het eerst in 122 jaar, gevolgd door de tweede op 6 juni 2012 -die echter vanuit Europa niet te zien is.)

Deze waarneming zou volgens de verwachtingen van de grootste waarde zijn voor de vooruitgang van astronomische navigatie. In uiterst geheime instructies van de Admiraliteit school Cooks eigenlijke opdracht: zien of hij het mysterieuze 'Terra Australis' kon ontdekken en -natuurlijk- voor Engeland in bezit nemen. De Venuswaarneming leverde geen bevredigende resultaten op: de astronomen van die tijd bevroedden niet dat de toen beschikbare instrumenten hiervoor niet voldoende accuraat waren (MacLean 1973: 32).

Eerste bladzijde van Cooks geheime instructies. Op deze site zijn de drie eerste originele bladzijden gepubliceerd, samen met een volledige transcriptie.

Maskelynes methode van maanobservatie gecombineerd met zijn nautische almanak, leverde wél voldoende concieze resultaten op, zoals blijkt uit Cooks verkenning van Nieuw-Zeeland. Zes maanden lang bracht hij ieder aspect van de kust van de beide eilanden in kaart. (De paar lacunes zijn veroorzaakt doordat stormen hem herhaaldelijk over grote afstanden naar volle oceaan dreven.) Hij had daartoe de beschikking over de almanak waarvan de tabellen hem urenlange ingewikkelde berekeningen bespaarden en een betrouwbare sextant -die pas enige jaren bestond. Hiermee verrichtte Cook een magnifieke prestatie. Hij was slechts driekwart lengtegraad mis. Zijn zeekaarten zouden ook nu nog bruikbaar zijn (Wilcox 1976:190). Met Cook kwam er voor het eerst een man in de Grote Oceaan die precies en nauwkeurig zijn weg kon vinden, een man die, als hij ergens vandaan kwam, altijd exact zou weten waar hij geweest was.

Maquette van Cooks schip de "Endeavour"

Pas bij zijn tweede reis in 1772 kreeg hij een chronometer mee om hem uitvoerig te testen in opdracht van de Admiraliteit. (Zoals gezegd: K1, Kendalls kopie van Harrisons H4.) En die bleek zo goed te voldoen dat hij hem enthousiast "onze nooit falende gids en trouwe vriend" noemde. De buitengewone nauwkeurigheid van zijn zeekaarten en positiebepalingen is te danken aan de onvergelijkelijke wetenschappelijke nauwkeurigheid van Cook, gecombineerd met het gebruik van de chronometer (Cook 1980: 15). Op die reis overschreed hij als eerste Europeaan in de geschiedenis de Zuidpoolcirkel en omzeilde zelfs helemaal Antartica. De tocht duurde drie jaar en acht maanden, tot juli 1775; ze geldt nog steeds als de grootste ontdekkingsreis aller tijden (MacLean 1973: 160).

Toen Cook in 1768 afreisde naar de Stille Oceaan was een derde van de wereldkaart nog blanco als 'terra incognita' of ingevuld met fantasievoorstellingen. Hij zeilde dit vacuüm binnen met een klein houten schip, de Endeavour, een voormalige kolenboot en keerde er drie jaar later uit terug met kaarten die zo nauwkeurig waren, dat sommige tot in de jaren negentig van de twintigste eeuw in gebruik bleven. In 1779, ten tijde van zijn gewelddadige dood in een gevecht met inwoners van het door hem ontdekte Hawaï, nog steeds onderweg op zijn derde reis, waren de contouren van de wereldkaart bijna ingevuld. Hij legde meer dan 320.000 kilometer af - ruwweg acht keer de omtrek van de evenaar, of bijna de afstand naar de maan.

De chronometer had nu afdoende zijn nut bewezen. Binnen de kortste tijd kreeg of kocht elke kapitein er een, wat de Engelse vloot een voorsprong bezorgde waardoor de Britse superioriteit ter zee voor de hele volgende eeuw gevestigd werd. Ze bleven echter nog lang zeer duur. De koopvaardij zou nog tot diep in de 19de eeuw moeten wachten vooraleer er ook voor haar voldoende chronometers ter beschikking kwamen.

Hedendaagse replica van de Endeavour

Epiloog: het waren niet alleen de zeelieden die een gemakkelijke toegang tot de tijd kregen, want in feite was de chronometer van Harrison een groot horloge dat zowel ter zee als te land verplaatsbaar was. Naarmate het veermechaniek kleiner werd, zou het draagbare horloge -in de zak of later aan de pols- alle hoeken en gaten van het leven vullen.

Cook is ruimschoots vertegenwoordigd op het internet.