Historische non fiction

SMEYERS, K., Schapenvellen en ganzenveren. Het verhaal van het middeleeuwe boek, Leuven, Davidsfonds/Infodok, 1999, 40 blz.

Van dit boek zijn twee besprekingen opgenomen.

Bespreking 1

Er zijn twee onderwerpen uit de Middeleeuwen die quasi alle jongeren fascineren: de riddertijd met kastelen, harnassen, paarden, jonkvrouwen - en verluchte handschriften. Vermoedelijk wordt die interesse dan nog verschillend ingevuld door jongens en meisjes.

Het boek van Katrien Smeyers gaat uiteraard over handschriften. Zij vult een ware lacune op. Wat hier zij hier bij mekaar bracht, heeft mij jaren opzoekingen in vele werken gekost! Het is ongetwijfeld ook voor de auteur de vrucht van jarenlang intens en liefdevol bezig zijn met het onderwerp in het gerenommeerde Studiecentrum Vlaamse Miniaturisten (K.U.Leuven). In feite kun je zeggen dat ze de essentie van het dure standaardwerk van haar te vroeg overleden vader Maurits Smeyers, Vlaamse miniaturen van de 8ste tot het midden van de 16de eeuw (Leuven, Davidsfonds, 1998, 528 blz.) binnen het bereik brengt van elke leerkracht en elke geïnteresseerde jongere. Dat is op zichzelf reeds toe te juichen. Het werk van Maurits Smeyers is een omvangrijk naslagwerk, dat uiteraard niet altijd even vlotte literatuur bevat. Schapenvellen en ganzenveren leest zeer vlot en bevat bovendien tientallen schitterende reproducties van schitterende hoogtepunten uit de miniatuurkunst. De kwaliteit van de afbeeldingen is fenomenaal, een ware lust voor het oog, de originelen waardig!

Katrien Smeyers behandelt alle stadia en zowat alle facetten van de boekproductie, van schapenhuid, over prepareren van het perkament, kopiëren, rubriceren, verluchten, boekbinden, tot en met de bewaring van de middeleeuwse handschriften tegenwoordig

Hoe enthousiast ik over dit boek ook ben, toch heb ik enkele bedenkingen. Hier volgen ze, zoals ik ze optekende, in "chronologische" volgorde.

• Op p. 8 en 9 staan, als voorbeeld van schrijvende kopiisten, twee (andermaal prachtige) miniaturen tegenover elkaar afgebeeld. De eerste dateert uit de 15de eeuw, de tweede uit de 9de, zonder dat dit wordt gezegd. Voor iemand van tien, twaalf of veertien jaar, die voor het eerst echt met middeleeuwse handschriften kennismaakt, zorgt dit voor verkeerde beeldvorming. Weliswaar volgt van p. 34 tot 36 een goed stukje over de stijlevolutie doorheen de eeuwen en de regio's (door vergelijking van het thema Maria met Jezus in de stal van Bethlehem), maar dan is de eerste indruk al vastgezet en het kwaad geschied. Bij het begin had al een kort stukje moeten staan over stijlen, met bijvoorbeeld een verwijzing naar het langere stuk. Of, misschien nog beter: bij elke afbeelding had de bron en de eeuw van herkomst kunnen gevoegd. Dit is nu samengebracht achteraan, op p. 39, ongetwijfeld om de hoofdtekst te verlichten. Maar zouden veel jongeren dit gaan opzoeken?
• Op p. 9 wordt gezegd dat het overschrijven van een boek een tijdrovende bezigheid was. Op p. 37 behandelt de auteur de concurrentie van de drukpers. Hier had dat 'tijdrovend' reliëf kunnen krijgen, door iets te zeggen over druksnelheid in de 16de eeuw en nu. Bijvoorbeeld: hoe werden de middeleeuwse afbeeldingen in dit boek afgedrukt volgens moderne technieken? Welke oplage had een boek in de middeleeuwen? In de 16de eeuw? Tegenwoordig?
• Drukken was immers aanvankelijk eveneens een duur, arbeidsintensief en ...langzaam proces. De schitterende stempels en matrijzen die Plantijn bij de beste vaklui bestelde kostten fortuinen. Als ze goed doorwerkten konden zijn snelste drukkers, door efficiënte taakverdeling, per dag 1250 foliobladen van de pers halen en te drogen hangen - wat mij al overdreven lijkt. Niet te vergelijken dus met de hedendaagse huizenhoge jumbopersen die honderdduizenden kranten, elk met de omvang van een uit de kluiten gewassen boek, uitspuwen in nauwelijks een paar uren.
• Gelukkig doorbreekt de auteur het 'vanzelfsprekende' karakter van de historische kennis: wij zijn uit onze geschiedenislessen gekomen met de mening dat Gutenberg de ene dag de boekdrukkunst uitvond en dat de volgende dag de 'handgeschreven wereld' van de kopiisten eindigde, omdat drukken zoveel sneller en goedkoper zou zijn. Op dezelfde pagina 37 staat een miniatuur van Christus met het volgende bijschrift: "Deze afbeelding van Christus is gedrukt en daarna in een met de handgeschreven boek gekleefd. Een miniaturist heeft de rand rond de illustratie geschilderd." Is die miniatuur gedrukt op papier of op perkament? Was dat handgeschreven boek op papier of (wat uit de context waarschijnlijker is) op perkament? Een detail? Neen een belangrijk cultuurhistorisch gegeven. In de beginperiode van de drukkunst werd soms zelfs met fraaie gotische letters op perkament gedrukt, zoals je kan zien in Plantin-Moretus. De afwerking met bladgoud en inkleuring geschiedde dan met de hand, als bij een manuscript. Als je daarop eenmaal gaat letten, valt op dat ook grote buitenlandse musea als het British of het Victoria en Albert dit aspect systematisch verwaarlozen. Je vindt hier incunabelen, die m.i. op perkament gedrukt zijn, maar dat wordt er nooit bij vermeld. Echte bibliofielen haalden immers de neus op voor papier. Ook al was dat het degelijke, duurzame handgeschepte materiaal uit lompen en niet ons hedendaagse houtvezelpapier, dat al door zijn eigen zuren begint verteerd te worden op het ogenblik dat het van de persen rolt. De schatrijke Brugse patriciër Lodewijk van Gruuthuse (+1492), ridder van het Gulden Vlies, vertrouweling van twee Bourgondische hertogen en grootste bibliofiel na de hertog, duldde geen enkel gedrukt boek in zijn librije. In zijn afkeer voor het nieuwe medium liet hij incunabelen met de hand op perkament kopiëren en verluchten! Ook Edward IV van Engeland, die wellicht in zijn jeugd tijdens zijn ballingschap in Brugge zijn liefde voor het verluchte handschrift had opgelopen door zijn contacten met Gruuthuse, liet door William Caxton gedrukte boeken omzetten in geïllumineerde manuscripten. Landvoogdes Margaretha van Oostenrijk (+1530), de trotse eigenares van o.a. het befaamde Très Riches Heures van Jean de Berry, telde in haar bibliotheek van ca. 400 boeken amper 44 gedrukte werken (Smeyers 1998: 490).
• p. 10 neemt het maken van katernen onder de loep; p. 27 e.v. het boekbinden. Hier was telkens een informatieve illustratie op haar plaats geweest, zoals de auteur die verschafte in het "Educatief pakket voor de tentoonstelling Vlaamse miniaturen voor vorsten en burgers, 1475-1550" (1997). Doorheen het hele boek staan nu kinderlijke of kinderachtige tekeningen (hangt af van de leeftijd van de illustrator) door Dorus Brekelmans. Die naïeve stijl was ideaal geweest om te combineren met de informatieve tekeningen uit het Educatief pakket. Dat dit niet gebeurd is, beschouw ik als een van de voornaamste tekortkomingen van "Schapenvellen en Ganzenveren".
• Een andere algemene opmerking geldt het niet optimaal benutten van het aangeboden materiaal. Op p. 23 staat als voorbeeld van randversiering een sneeuwman die zich warmt bij een vuurtje. De bijbehorende hoofdtekst is een gebed tot de martelwerktuigen van Christus, in het Middelnederlands (eind 14de eeuw). Waarom geen transcriptie annex verklaring van de tekst? Op deze manier blijven het teveel mooie plaatjes zonder veel meer, zoals in vroegere schoolboeken bij een afbeelding van een hiërogliefentekst alleen maar zonder uitleg geschreven werd: " Egyptisch beeldschrift." Dezelfde opmerking voor p. 12: een 15de-eeuwse miniatuur over het paard van Troje. Hier had in het bijschrift met één regel meer erop gewezen kunnen worden dat in dit "stripverhaal" de chronologisch opeenvolgende feiten in één plaatje zijn samengebracht, iets wat ook bij heel wat schilderijen van Vlaamse Primitieven het geval is. Daar tegenover, op p. 13 vind je een folio uit het schitterende "Der naturen bloeme" handschrift van Jacob van Maerlant (ca. 1350, Kon. Bibl. Den Haag) met als bijschrift: "In de Middeleeuwen dacht men dat in verre, onbereikbare landen vreemde wezens woonden: mensen met zo'n kleine mond dat ze door een rietje moesten drinken, cyclopen (met één oog), skiapoden (met één heel grote voet, die dienstdeed als parasol), mensen met ogen en neusgaten in de borst, of mensen die niet zonder de geur van appels konden leven."
  Correct, natuurlijk. Maar bevordert weer eens temeer de verkeerde beeldvorming over de "domme middeleeuwers." Waarom niet vermelden dat die opvattingen, via allerlei omwegen, afkomstig zijn van de klassiek auteurs en met name van Plinius?
• Op p. 28 krijgen wij een afbeelding van de terecht beroemde presentatieminiatuur uit de "Chroniques de Hainaut" (Kon. Bibl. Albert I Brussel). In het bijschrift had de lezer erop gewezen kunnen worden dat deze miniatuur zat in het boek dat de auteur op deze afbeelding aan hertog Filips de Goede aanbiedt.
• Op p. 32 staat een bladgrote miniatuur uit het Turijns-Milanees Getijdenboek. Schitterende kwaliteit van de afdruk! (Ik raak door mijn superlatieven heen.) Het bijschrift op p. 33 zegt: " De geboorte van Sint-Jan de Doper, afgebeeld in een middeleeuws huis. In de koffer, op de tafel en boven de deur is huisraad te zien. Jans vader, Zacharias, zit te lezen in de gang achteraan rechts. In de rand onderaan doopt Sint-Jan de Doper Christus in de Jordaan." Hier had ik graag voor één keer een uitwerking gezien, liefst over de hele bladzijde 33, waarin de miniatuur als informatiebron gebruikt was. Wat zit er in de kist? Welk huisraad? Uit welk materiaal (tin en koper)? Wat met dat hemelbed? De realiteitswaarde van het interieur enz.
• Een laatste voorbeeld hebben wij hier afgebeeld.
  
  Het bijschrift luidt: Deze miniatuur staat aan het begin van een kroniek over de Honderdjarige Oorlog tussen Frankrijk en Engeland. De Franse koning en de Engelse prinses ontmoeten elkaar bij de stadspoort. De tekeningen in de rand verwijzen naar de oorlog."
  Correct. En toch niet. Hier is meer aan de hand. Dit manuscript hoorde oorspronkelijk in de librije van Lodewijk van Gruuthuse. Na zijn dood kwam het grootste deel van zijn bibliotheek in handen van de Franse koning Lodewijk XII (en niet Lodewijk XIII zoals bij Smeyers foutief gedrukt is). Deze liet het wapenschild van Gruuthuse overschilderen en vervangen door de drie gouden lelies op azuren veld van het huis van Valois. Gruuthuses devies Plus est en vous (Er steekt meer in u), hier op de banier rechts, werd met een dekkende verflaag zoveel mogelijk onzichtbaar gemaakt. Maar zijn persoonlijk kenteken, een mortier die een kanonskogel afvuurt, liet men meestal staan om de randversiering niet te verstoren. Zo zijn een aantal handschriften uit de Parijse Bibliothèque nationale nog te herkennen als herkomstig van Gruuthuse (Smeyers 1998: 404, Huizinga 1997: 73). Dit was een ideale gelegenheid om te demonstreren hoe nieuwe eigenaars hun eigendomsbewijs op hun boeken stempelden!

Zoals gezegd was Gruuthuses verzameling de omvangrijkste in de Nederlanden, na die van de hertog. Thans blijven nog 170 boeken uit zijn bibliotheek over. Honderd daarvan waren voor hem persoonlijk vervaardigd (Smeyers 1998: 403). Tegen de prijzen van toen, vertegenwoordigt zijn bibliotheek de waarde van een kleine middeleeuwse stad!

Kort voor zijn dood liet hij De consolatione philosophiae (Over de vertroosting van de filosofie) van Boëthius kopiëren. Merkwaardig is dat dit boek overgeschreven werd van een gedrukt exemplaar, dat in Gent is gedrukt door Arend de Keysere in 1485. Het voorbeeld bleef eveneens bewaard en bevat met de hand geschilderde miniaturen, die op losse vellen werden toegevoegd. (Dus: de omgekeerde werkwijze, wat nogmaals wijst op de voortdurende wisselwerking manuscript -drukkunst.) Ironisch genoeg bewijst de manuele kopie van Gruuthuse de superioriteit van het nieuwe medium, de boekdrukkunst: op de tweede regel van de eerste kolom sloeg de kopiist een woord over, dat hij later moest toevoegen. De tekst in de linkerkolom is Latijn, in de rechterkolom Middelnederlands. De Gruuthuse-kopie is het grootste handschrift met Middelnederlandse tekst dat we kennen: 510 x 380 mm. (Smeyers 1998: 490, Hogenelst 1995: 271).

Beste lezer, denk niet dat ik spijkers op laag water wil zoeken of epateren met eigen eruditie. Maar ik ga uit van de doelgroep: dit is een eerste, stralende kennismaking. Jongeren horen hier alles bij elkaar te vinden wat bij zo'n kennismaking hoort.

Ik wil eindigen met een prachtige positieve noot: op p. 22 begint een uitleg over de randversieringen en drolerieën. Op het eerste voorbeeld, p. 22 raak je niet uitgekeken; telkens ontdek je nieuwe facetten. Hier verwijst de auteur terug naar andere illustraties elders in het boek, die je zo automatisch bij je perceptie gaat betrekken.

"Schapenvellen en ganzenveren" is een boek om te koesteren, om telkens opnieuw in handen te nemen, om als geschenk te geven en niet alleen aan jongeren. Het hoort in elke schoolbibliotheek en zeker in de boekenkast van elke leerkracht die de Middeleeuwen in zijn of haar leeropdracht heeft. Ik had het alleen enkele bladzijden dikker willen zien! Vier of vijf pagina's tekst (dus goedkoop!) volstaan om al mijn bemerkingen op te vangen. Uitgever, a.u.b.! Katrien Smeyers heeft meer dan voldoende klaarzitten in haar mars.

Jos Martens

Geraadpleegd

HOGENELST, D. & F. VAN OOSTROM. Handgeschreven wereld. Nederlandse literatuur en cultuur in de Middeleeuwen. Amsterdam, Prometheus, 1995. 330 blz.

HUIZINGA, J., Herfsttij der Middeleeuwen (1919), Contact, 1997, 22ste druk, 416 blz.

SMEYERS, M., Vlaamse miniaturen van de 8ste tot het midden van de 16de eeuw, Leuven, Davidsfonds, 1998, 528 blz.

Het middeleeuwse boek, wat moet je je er eigenlijk bij voorstellen als je weet dat er geen papier was, geen drukpers, geen uitgevers of boekwinkels? Hoe werden ze gemaakt, door wie en voor wie? Het beeld van de monnik die gebogen over zijn lessenaar in sierlijk handschrift teksten kopieert, is welbekend. Maar een handschrift werd niet door één man geproduceerd en de scriptoria van grote kloosters waren echte bedrijven. En naarmate het onderwijs uitbreiding nam en de vraag naar manuscripten groter werd, ontstonden er ateliers in de steden en namen leken de taak van de monniken over. Maar wie kocht een manuscript dat ongeveer de prijs van een stenen huis had, terwijl de modale mens in een houten stulp woonde? Achter 'het verhaal van het middeleeuwse boek' gaat een flink stuk sociale en cultuurgeschiedenis schuil.

Schapenvellen en ganzenveren, die titel zegt al meteen veel en ook de indeling maakt duidelijk dat in de eerste plaats gefocust wordt op het maken van een boek/manuscript. De eerste vijf hoofdstukken, zowat drievierden van de inhoud, brengen de ambachten in beeld. De functie van de miniaturist wordt breed uitgesmeerd; nochtans zijn de geïllustreerde manuscripten maar een deel van het verhaal. Lang niet alle handschriften waren "een lust voor het oog", zoals hier toch wat al te veel doorklinkt. Dit terzijde, want Schapenvellen en ganzenveren brengt op een prettige manier zeer veel informatie samen. Het verhaal van de boekenmakers wordt aangevuld met tekstkadertjes met woordverklaringen, weetjes, citaten, stukjes geschiedenis, anekdotes, een verfrecept voor de miniaturist in spe... Allemaal brokjes informatie die de hoofdtekst ondersteunen en het beeld van het middeleeuwse leven verder inkleuren, en er toch voor zorgen dat het geheel luchtig blijft. De vele lijntekeningen van Dorus Brekelmans doen wat dit laatste betreft ook goed werk, want de thema's van de miniaturen, hoewel goed gekozen en toegelicht, zijn soms wat zwaar op de hand.

Op de laatste tien bladzijden wordt nog kort ingegaan op de waarde van een manuscript en wie zich dat kon permitteren; opnieuw komen de miniaturen nogal royaal aan bod: de functie van de illustraties -- die niet alleen willen verluchten, maar een verhaal op zich vertellen -- en de stilistische evolutie die de miniatuurkunst doormaakte van de 12de tot de 16de eeuw. Er is nog een stukje over de intrede van de boekdrukkunst en hoe middeleeuwse handschriften vandaag bewaard en gehanteerd worden. Vanaf 11 jaar.

Jen de Groeve

eerder verschenen in Leesidee Jeugdliteratuur